Een stukje Japan in De Nieuwe Ooster

Auteur: Jan Dijk (1947) – Geboren en getogen in de Watergraafsmeer. Woont er nu nog steeds.

Toen de Japanse kersenbloesem bloeide, ging iedereen naar Amstelveen, naar de Japanse
tuin daar vol kersenbomen. Je moest een uur in de rij staan wegens de maatregelen. Ík vond in die dagen Japan in onze eigen Watergraafsmeer.
Wist u, dat de allereerste Japanner die in het Westen overleed in De Nieuwe Ooster ligt? Dat zit zo.

Deshima
Japan was ruim 2 eeuwen lang afgesloten van de rest van de wereld. Het was hun eigen keus geweest. Waarom allemaal, dat leg ik nu niet uit. Geen mens kon naar het buitenland. Alleen Nederland had er al die tijd een handelspost, een factorij zoals dat heette. Het Japanse koper konden wij in Java en Omstreken, en elders, goed gebruiken; alleen dat mocht nog uitgevoerd worden.
Die factorij lag midden in de haven van Nagasaki, aan de westkust van het grote eiland Kyushu, aan een baai. De naam ervan was Deshima (‘Eiland dat uitsteekt’). Het was een makkelijk af te sluiten schiereilandje. In het Rijksmuseum kunt u aan een maquette precies zien hoe het eruit zag. Het was maar een handvol Hollanders dat daar zat. Alleen mannen (op één uitzondering na ). Er was één absolute voorwaarde aan verbonden: op die handelspost mocht er absoluut niets zijn, zelfs geen boekje of prentje, dat iets christelijks voorstelde. Die akelige Portugezen hadden namelijk eerder geprobeerd Japanners te bekeren. Dat nooit meer. Gemiddeld tweejaarlijks toog men en groupe naar Edo (Tokio), naar de plaatsvervanger van de keizer, de shogun; de feitelijke heerser. Een afstand van 1500 kilometer. De Hofreis. Verder binnenblijven. Aan dat verbod en de strenge regels, ook bezoekregels, hielden ‘wij’ ons getrouw. Voor Japan was die post al die jaren zo buitengewoon belangrijk, dat we er best trots op mogen zijn. Hun enige contact met de rest van de wereld! Een venster. Zelfs toen in Nederland de Franse driekleur wapperde (van 1810 tot 1813) bleef onze vlag daar gewoon hangen. De Japanners wisten van niks.
Houen zo!
Natuurlijk, kolonialisme en zo “is eigenlijk altijd iets ergs”. Maar dit was in ieder geval geweldig! Geen plekje ter wereld zo klein en zo belangrijk. Vaticaanstad is een wereldrijk daarbij vergeleken. Toen er voor het eerst na 9 jaar onverwachts vanuit Batavia (Jakarta) ineens weer een Hollands schip aankwam, waren er nog maar 6 Hollanders in leven. Ze hadden de schijn helemaal weten op te houden. Een megaprestatie van Amsterdammer gouverneur Hendrik Doeff! Heel Japan weet dit. Er was en is een aparte wetenschap aan die Nederlandse contacten gewijd, de rángaku (Oranda: Holland; gaku: studies) . Ook om Nederlands te leren, ten behoeve van de vele tolken die nodig waren. Japan heeft daardoor iets met Nederland. Vandaar zie je hier en daar Nederlandse herbouw. Bezoek in Leiden het Japanmuseum SieboldHuis; dat gaat er helemaal over. En ook over het latere Japan.

Tot 1854 ging het zo door. Toen vond de wereld het welletjes. Men dwong Japan zijn havens open te stellen voor de buitenwereld. Japan had geen keus, ze moesten nu wel geleidelijk gaan openstellen en moderniseren. Maar dankzij Deshima waren ze al redelijk op de hoogte en lukte dat redelijk snel.

1Titia Blomhoff geb. Bergsma met een min annex kindermeisje voor haar kindje en een Javaanse dienstbode; na 4 maanden moesten ze terug van de shogun. Haar man de gouverneur moest blijven. Haar portret is in Japan nog altijd heel bekend.

Het is jammer dat een atoombom ook bijna heel Nagasaki vernietigd heeft, met alles wat men op Deshima inmiddels hersteld had; sinds 1922 is het waaiervormige schiereilandje in Japan namelijk een nationaal monument. Waarom, om je doel te bereiken, alweer een kernbom op zo’n grote stad, zou je bijna gaan denken. Op dezelfde plaats als eerder is Deshima nu helemaal herbouwd, te midden van hoge gebouwen; de haven is na de oorlog ten dele opgeslokt door die bebouwing.

Ookawa Kitaroo, meester smid
Japan stuurde al vrij snel na het begin van die openstelling van 1854 eerst maar eens een delegatie naar Nederland (en Frankrijk en pas later naar Engeland) om wat meer op te steken. In 1862 kwam een tweede delegatie om te assisteren bij de constructie van een schip dat door Japan was besteld; maar vooral om te leren. Ze hadden allemaal rangaku
gehad. Een van de deelnemers, een machinebouwer (‘meestersmid’), werd op jonge leeftijd al snel ziek (acute geelzucht?) en overleed in Amsterdam. Hij werd begraven op de voormalige Westerbegraafplaats, waar een grafmonument, een zuil, stond dat op een ‘paradijselijk schilderij’ te zien is. Hij was toevallig de eerste Japanner die in Nederland overleed. Of zelfs in Europa? Want voordat Japan zich van de wereld afsloot was Europa gewoon te ver. Er zijn voordien maar enkele reizigers en delegaties geweest. Over eerdere sterfgevallen lees ik niet. Althans in Wikipedia. Zijn resten werden overgebracht naar De Nieuwe Oosterbegraafplaats; waar ze liggen weten we niet.

Er is begin jaren 80 op kosten van Japan een nieuw sterk gelijkend zuilmonument gemaakt met Japans en Nederlands. Er staat een mooi tweetalig infobord naast, en een recent vernieuwde smalle zuil met een tekst in 4 talen, waaronder Arabisch: Moge vrede heersen op aarde. Ervoor een blauw bloementapijt met o.a. kruipend zenegroen. Iedere Japanner komt kijken.

Ing. Van Doorn
Dat monument, dat ensemble, is geplaatst vlakbij een opvallend grafmonument. Van Ingenieur van Doorn. Het grafmonument is daar vanaf 1969, ook al gemaakt op kosten van Japan. De sterk verwaarloosde laatste rustplaats van deze vrijgezel was met grote moeite gevonden. Zijn alsnog elders gecremeerde resten zijn daar toen bijgezet. Het grafmonument verbeeldt berg en meer bij Fukushima, in de gelijknamige prefectuur; de steen (de berg) kwam helemaal uit Japan. Hij was zelf in 1872 meegekomen naar dat land. Daar heeft hij her en der rond 1875 waterstaatkundige werkzaamheden verricht, bijvoorbeeld irrigatie aangelegd. Vanuit het veel hoger gelegen grote Inawashiromeer geleidde hij water naar de dorstige plaats Koriyama: de beroemde Asakawaterwerken. Verschrikkelijk moeilijk. Japan heeft daar heel veel van geleerd. Nu kon de plaats uitgroeien tot een heuse stad. Ze zijn hem erg dankbaar. Tokyo Peil is sindsdien in die woorden een begrip in Japan. De omheining ‘rond het meer’ brengt een plaatselijke brugwand in beeld.
De kernexplosie daar na de tsunami en de tsunami zelf hebben gemaakt, dat een klein deel van wat hij heeft aangelegd zwaar beschadigd dan wel niet meer in gebruik is. De stad Fukushima zelf is toen gespaard gebleven, de getroffen kerncentrale ligt ten oosten daarvan, aan zee immers. Vanuit de dankbare stad Koriyama, waar hij een standbeeld heeft dat men met gevaar voor eigen levens aan de smeltovens van de oorlog heeft kunnen onttrekken, komt men jaarlijks langs. Zo belangrijk is Van Doorn daar. Dat standbeeld kijkt vanaf een hoge sokkel uit over het meer. Hij had een warm hart voor de Japanse cultuur.

Hij was verder nog werkzaam op Java, bij de aanleg van het Noordzeekanaal en op Curaçao. Naast die twee monumenten centraal in de parkaanleg staan echt waar een paar mooie Japanse kersenbomen. Voor het eerst zag ik ze dit jaar bloeien, doen ze maar eventjes. Ik zag ze dankzij een ommetje langs bloeiende bomen op De Nieuwe Ooster tussen twee ZOOM-afspraken in. De kortheid van hun bloei staat symbool voor de vergankelijkheid des levens; de bloemen vallen af op hun mooist.
Ik sleepte er vrienden mee naar toe. Kom kijken hoe mooi dat geheel is! Je bent even in Japan! We praten er nog steeds over. Volgend jaar goed op letten! En allemaal zelf gaan kijken.

N.B. Op een begraafplaats zijn een monument en een grafmonument in feite twee verschillende zaken.