Frankendael in de geschiedenis van Nederland

1694 – 2020

Auteur: Jan Dijk (1947) – Geboren en getogen in de Watergraafsmeer. Woont er nu nog steeds.

Op twee manieren staat Frankendael aan de kiem van Nederland.
Allereerst door de naam. Die bestaat bij ons sinds 1694. Huize Frankendael, dat eerst een tijdje naamloos was geweest, is toen niet genoemd naar een willekeurig ‘plaatsje’ in Duitsland waar ergens in de Tachtigjarige Oorlog wat protestanten naar toe waren gevlucht, zoals overal te lezen staat; zo ‘vluchtte ook de grootvader van de naamgever’ daarheen.
Dat van die vluchtelingen klopt trouwens wel. Vooral uit Vlaanderen, want daar kwamen de meesten vandaan. Tot 1575 gebeurde dat onder heftige omstandigheden; na dat jaar kon men eenvoudig naar het Noorden van de Lage Landen, naar het huidige Nederland dus. In 1694 was dat vluchten dus ruim 120 jaar geleden. De vlucht moet in dit geval heftig geweest zijn dat men dat nog zo belangrijk vond en had misschien al een tijdje voor 1575 plaatsgevonden. Het was een verre voorvader geweest.

Frankenthal een groot leegstaand klooster
De naamgever van Frankendael vond in Frankenthal vlak voor 1694 zijn lieve vrouw – er waren nog altijd contacten tussen Holland en die plaats. Mooie reden voor die idyllische vernederlandsing van de naam Frankenthal: Frankendael. Maar Frankenthal was geen klein plaatsje. Het was een groot leegstaand klooster geweest, Franckenthall, niet ver van Mannheim en Heidelberg gelegen, vlakbij het oude dorpje Franckenthall.

Nederlandse calvinisten in dat klooster en omgeving
Tijdens de reformatie raakten in Duitsland veel kloosters leeg. Van de calvinistische vorst van die streek mochten de calvinisten uit Nederland in dat grote klooster komen wonen vanaf 1562. Gelukkig niet langer samen met die andere protestanten, want er was onderling haat en nijd. 10.000 Calvinisten uit de Nederlanden woonden er al snel in dat klooster en omgeving. Het was de eerste plaats waar ze echt op zichzelf waren. Voor het eerst konden ze er en masse hun Nederlandse psalmen in de kloosterkerk zingen, gelukkig hoefde dat niet meer buiten; de dominee preekte er ‘s avonds over een ‘Zondag’ uit de vertaalde ‘Heidelbergse Catechismus’, zoals men dat daarna in de gereformeerde staatskerk en vervolgens eeuwenlang is blijven doen elke zondag, tot op de huidige dag toe hier en daar in Nederland.

Frankenthal was echt de proeftuin van het latere calvinistische Nederland, daar begon ons land eigenlijk. De meesten keerden zodra dat kon terug naar de vrijgevochten Nederlanden, vooral naar Holland. De voorvader van de naamgever kwam na 1578 naar Amsterdam, toen werd Amsterdam pas vrij.

Vrijheidsboom
In de 18e eeuw deed Jan Gildemeester junior goede zaken op Frankendael. Zijn vader, Jan senior, had nog die mooie fontein van achter Huize Driemond per boot via de trekvaart naar Frankendael laten overbrengen; onderweg was er op twee plaatsen iets vanaf gebroken; van achteren kun je dat zien.

De zoon was nu juist handig in zaken. Hij bezat een walvisvaarder met de naam Frankendael – hij zou één keer mee geweest zijn naar het koude noorden. Klopt dat wel? Was zijn vader al met de walvisvaart begonnen? Was een goede inkomstenbron. Hij had ook een erg lucratieve schilderijenwinkel, nog wel aan de Herengracht. Kijk in het Rijksmuseum naar het fraaie schilderij dat ervan gemaakt is door de schilder Adriaan de Lelie, met een aantal coryfeeën uit die tijd. Dat schilderij stamt uit 1794, vlak voor de Franse inval over het ijs van het Hollands Diep en het begin van de ‘Bataafse Republiek’. De enige mensen met geld die zo’n schilderij toen nog konden kopen waren Amsterdamse slavenhandelaren. Dankzij hen en dankzij de walvissen kon Frankendael bijna als enige buitenhuis in de Meer de algemene malaise van die jaren overleven.

Jan jr. plaatste de houten ingangspoort met het mooie familiewapen
In het mooie en destijds populaire prentenboek Het Verheerlijkt Diemer- of ​Watergraafsmeer uit 1725 neemt Frankendael nog slechts een bescheiden plaats in tussen de andere
mooie buitenhuizen. Jan sr. had allang de zijvleugels laten bouwen, eindelijk was Frankendael groot geworden. Jan jr. plaatste de houten ingangspoort met het mooie familiewapen, die vaak is gerestaureerd. Een van de coryfeeën van dat schilderij (Kraijenhoff) had er al zonder moeite voor gezorgd dat Amsterdam de bakens had verzet voordat de Fransen hier arriveerden: ze werden enthousiast ontvangen. Ja, Gildemeester jr. zat dicht bij het vuur, hij kreeg dan ook een belangrijke functie binnen de Bataafse Republiek. (voor de goede orde: de intocht van keizer Napoleon door de Watergraafsmeer was 16 jaar later.)

Vrijheidsboom van Frankendael
Die nieuwe vrijheid moest gevierd worden. Met een Vrijheidsboom. Dat gebeurde overal in ons land. De allereerste stond op de Dam, voortaan Revolutieplein. Het was een spar. Hij kwam – u raadt het al – van Frankendael. Het was maart, en het vroor nog steeds flink. Eerst mislukte de plaatsing. Later lukte het, hem stevig in te graven. Mensen klommen erin en namen takjes mee. Eén van die takjes ligt op de prachtige afdeling 18e eeuw van het Rijksmuseum; 1,5 meter afstand was op die afdeling nooit een probleem, zo rustig. Tenslotte was de boom kaal, men plaatste een nieuwe, kale, dat leek veiliger.

Frankendael belangrijk in de geschiedenis van ons land
Hoe je het ook wendt of keert, het huidige Koninkrijk der Nederlanden begon met die boom. De calvinistische Zeven Verenigde Provinciën, die eigenlijk in het stadje Frankenthal begonnen waren en intussen een ingewikkelde maar verkalkte structuur kenden, werden omgevormd tot de nieuwe eenheidsstaat Nederland die we nog altijd hebben. De boom van Frankendael luidde een nieuwe start in van Nederland.
Zo belangrijk is Frankendael dus in de geschiedenis van ons land.