Bron: #Dwars editie 207 – Tekst: Robert van Andel – Illustratie: Henk Pouw
Door meten en weten
Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926), hoogleraar experimentele natuurkunde te Leiden, gaf aan zijn koudelaboratorium de slagzin ‘Door meten tot weten’. Hij kreeg de Nobelprijs voor Natuurkunde 1913. Naar hem is de Kamerlingh Onneslaan
vernoemd.
Het eerste gemeenteraadbesluit over de Kamerlingh Onneslaan viel in 1939. Dit is ook het jaar waarin het Amstelstation geopend werd. In de omtrek daarvan lagen toen alleen nog tuincomplexen en weilanden. Het Weesperpleinstation was in de jaren daarvoor opgeheven en de voor Amsterdam-Oost zo karakteristieke stalen spoorviaducten waren gebouwd om weg- en treinverkeer te scheiden. Vanaf CS waren daartoe de sporen richting Utrecht en naar het Gooi op dijklichamen omhoog gebracht.
Leegte
Bij de annexatie van de gemeente Watergraafsmeer door Amsterdam in 1921 was een stedenbouwkundig plan meegekomen waarvan Amsterdam in de jaren twintig alleen Betondorp uitgevoerd heeft. Dit betekende allerminst dat de stedelijke ontwikkeling van De Meer niet in de bedoeling lag, maar wel dat het knusse van dit plan verlaten werd. De grootschalige vooroorlogse woningcomplexen in beide delen van Middenmeer, een rij woningen langs de Middenweg en flats tegenover de Oosterbegraafplaats aan de Kruislaan zijn de getuigen van de toenmalige Amsterdamse stadsuitbreidingdrang. Vanaf het nieuwe Amstelstation stonden verkeerswegen in de planning.
In de oorlogsjaren kwam deze ontwikkeling stil te vallen en het investeren in infrastructuur kwam na de oorlog slechts mondjesmaat op gang. Eerst was woningbouw aan de orde zoals de duplexwoningen van Jeruzalem, het Amsteldorp en de eengezinshuizen van de Don Boscobuurt. Bijna twintig jaar lang bleef een enorme leegte bestaan rond de stationshal, die eenzaam oprees bij een blik over de Watergraafsmeer komend vanonder de spoorviaducten via de Wibautstraat of de Berlagebrug over de Meester Treublaan.
Weinig adressen
Begin jaren zestig komt pas verdere verstedelijking en wegenaanleg van dit gebied op gang. De Gooische weg, gepland in 1939, wordt aangelegd als vierbaans uitvalweg naar het oosten. Helemaal aan het begin daarvan wordt de Kamerlingh Onneslaan de eerste afslag, die er meteen naar links onderdoor voert. Een stuk van tuincomplex Klein-Dantzig en van de toenmalige tuinbouwschool/stadskwekerij wordt voor de Kamerlingh Onneslaan opgeofferd. Voor de verbinding met de Middenweg worden daar enkele woningen, winkels en een postkantoor gesloopt naast het imposante, nu lege PTT-telecommunicatiegebouw. De Kamerlingh Onneslaan krijgt het karakter van een typische verbindingsweg als nieuwe toegangweg tot de buurten van De Meer. Woningen of bedrijven zijn er vrijwel niet aan gevestigd en als adres speelt de Kamerlingh Onneslaan nauwelijks een rol.
Jacht op nulpunt
Heike Kamerlingh Onnes was 29 jaar oud toen hij in 1882 tot hoogleraar natuurkunde en directeur van het natuurkundig laboratorium te Leiden benoemd werd. Hij bewees zich als een groot organisator, fondsenwerver, opleider van laboratoriummedewerkers en een zeer vasthoudende experimentator. Zijn onderzoek richtte zich op het in de praktijk bewijzen van de stelling dat alle gassen vloeibaar gemaakt kunnen worden als maar een temperatuur bereikt werd onder de voor dat gas kritische, soms extreem lage niveau. Johannes Diderik van der Waals (1837-1923), de eerste hoogleraar natuurkunde aan de universiteit van Amsterdam, had dit inzicht in 1873 in een wiskundige vergelijking – die nu zijn naam draagt – naar voren gebracht. Van der Waals kreeg de Nobelprijs voor Natuurkunde 1910 voor dit werk.
Van der Waals wees hiermee de weg waarlangs door middel van steeds verder koelen ook gassen zoals stikstof, zuurstof, waterstof en helium vloeibaar te maken zouden moeten zijn. Kamerlingh Onnes was niet de enige die deze uitdaging oppakte. Dramatisch verwoord ontstond een ‘jacht op het absolute nulpunt’ *, onder anderen tussen Kamerlingh Onnes en de Schot James Dewar (1842-1923), die zijn laboratorium had bij het Royal Institute te London. In 1898 slaagde Dewar er als eerste in bij een temperatuur van -253ºC waterstofgas in vloeistof te laten overgaan en vervolgens deze vloeistof in 1899 onder hoge druk tot vaste stof te transformeren. Dewar staat ook bekend als uitvinder van de thermosfles.
MRI-scanners
Voor Kamerlingh Onnes bleef toen de uitdaging over om helium – het in 1868 ontdekte edelgas dat zich als laatste gas nog niet als vloeistof gewonnen had gegeven – te bedwingen. Dit lukte hem op 10 juli 1908. Hij bereikte daartoe een temperatuur van -269°C. De Nobelprijs 1913 kreeg hij voor zijn onderzoek naar de eigenschappen van materie bij lage temperaturen, hetgeen onder andere leidde tot het vloeibaar maken van helium.
In de lofprijzing bij zijn Nobelprijs werd impliciet de aandacht gevestigd op de bijzondere natuurkundige effecten die Kamerlingh Onnes waarnam en in 1911 beschreef bij extreem lage temperaturen, onder meer de supergeleiding (elektrische geleiding zonder weerstand) in met vloeibare helium diepgekoelde zuivere metalen. Het koudelaboratorium te Leiden stond destijds bekend als ‘het koudste plekje op aarde’. In 1926, Kamerlingh Onnes’ sterfjaar, lukte het zijn collega en opvolger als directeur van het laboratorium, Willem Keesom, helium onder hoge druk in vaste toestand te brengen. Supergeleiding heeft een belangrijke praktische toepassing gevonden in de MRI-scanners voor beeldvorming van organen in ziekenhuizen.
Luchtpompen
Met de Johannes van der Waalsstraat is Van der Waals vernoemd in Middenmeer op de grens van de buurten van voor en van na de Tweede Wereldoorlog. Vlak daarbij in Middenmeer kregen twee van zijn 17de eeuwse voorlopers in het onderzoek naar het gedrag van gassen hun vernoeming in de Boylestraat, het Mariotteplein en de Mariottestraat. Onder de naam van de Ier Robert Boyle (1657-1691) leren middelbare scholieren een gaswet kennen. Deze stelt dat: in een bepaalde massa van een bepaald gas druk en volumen omgekeerd evenredig zijn bij gelijke temperatuur (PxV=constant). In Frankrijk wordt dit de wet van Boyle-Mariotte genoemd ter ere van de Franse natuuronderzoeker Edme Mariotte (1620-1684), die naast Christiaan Huygens lid was van de Académie des Sciences en evenals Boyle proeven deed met luchtpompen. Robert Boyle’s werk en inzichten passen in de triomf van de wetenschappelijke revolutie. Hij bestreed de eeuwenoude elementenleer van Aristoteles en de idee dat er een primum frigidum bestaat, een substantie die de bron van koude zou zijn.
Energie op transport
De wet van Boyle werd vroeg in de 19de eeuw uitgebouwd door de Fransman Louis Gay-Lussac (1778-1850) tot de bij scholieren bekende universele gaswet van Boyle en Gay-Lussac. De relatie tussen druk en volumen wordt daarin beschreven met de absolute temperatuur, °K ,als variabele en het getal van Avogadro als constante. Lorenzo Romano Amadeo Avogadro di Quaregna e Cerreto (1776-1856) was een briljante Italiaanse scheikundige die de gedachte, dat de natuur per situatie uit ‘een in een getal uit te drukken’ aantal deeltjes bestaat, wist in te zetten in berekeningen die in de praktijk toepasbaar bleken. Ook zijn naam is bij scholieren een begrip en hij is vernoemd in de Avogadrostraat in Middenmeer; deze loopt parallel aan de Johannes van der Waalsstraat. Gay-Lussac kreeg vele straatnaamvernoemingen in Frankrijk en zijn naam siert de Eiffeltoren naast die van 72 andere beroemde Fransen, maar in Middenmeer en in Nederland wordt zijn vernoeming vreemd genoeg gemist.
Van der Waals was een van de grondvesters van de warmtekrachtleer, de thermodynamica. Warmte werd daarmee begrepen als beweging van deeltjes en als energie op transport; verplaatsen van warmte koelt of warmt. De techniek om dit transport van energie te sturen was het terrein waar Heike Kamerlingh Onnes zijn glorie beleefde.
* Het boek Jacht op het nulpunt is geschreven door Dirk van Delft.
Geleerden en straatnamen in de Watergraafsmeer
Deel 7: De slinger van Foucault, een Frans verhaal
Deel 6: Door meten en weten
Deel 5: Warm en koud meten in De Wetbuurt
Deel 4: Johann Keplerstraat
Deel 3: Middenmeer-Noord (deel 2)
Deel 2: Middenmeer-Noord (deel 1)
Deel 1: Linnaeus
Geef een reactie