Rederijkerskamer ‘Pieter Nieuwland’

1879 – 1928
Bron: Rogier Schravendeel

Lidmaatschapskaart van Rederijkerskamer Pieter Nieuwland
Vorige week dook in Groningen bewijs op van een Watergraafsmeerse vereniging waarvan we dachten dat alle fysieke sporen in de tijd waren verdwenen: een lidmaatschapskaart van Rederijkerskamer Pieter Nieuwland, over het jaar 1923-1924. Wij schenken deze lidmaatschapskaart uiteraard aan het Watergraafsmeermuseum. Ter ere van deze gelegenheid hieronder een kort artikel over dit Watergraafsmeers genootschap, waarover zelfs door de beroemde geschiedschrijver van de Watergraafsmeer, Kruizinga niets wordt vermeld.

Genootschappen voor uiterlijke welsprekendheid
Vanaf halverwege de negentiende eeuw ontstaan overal in Nederland genootschappen voor uiterlijke welsprekendheid, ook wel rederijkerskamers genoemd. Uiterlijke welsprekendheid betekent declamatie, voordracht. In eerste instantie worden in rederijkerskamers vooral gedichten voorgedragen, door wat men de werkende leden noemt. Later in de tijd worden rederijkerskamers steeds meer toneelvereniging. Men vermoedt dat de opkomst van rederijkerskamers in de negentiende eeuw te maken heeft met de veranderende politieke verhoudingen, nadat koning Willem II in 1851 de Gemeentewet had gelanceerd. Door die Gemeentewet kwam veel nieuwe politieke invloed op lokaal niveau beschikbaar. De hypothese is dat het oefenen in uiterlijke welsprekendheid een direct verband had met de voorbereiding op deelname aan de lokale politiek.

In 1879 door Diemense notabelen opgericht
De rederijkerskamer Pieter Nieuwland, onder de roepnaam P.N. bekend, wordt in 1879 door een aantal Diemense notabelen opgericht. Vooralsnog is het ons helaas niet gelukt namen van deze notabelen te achterhalen. De naam ontleent de vereniging aan de beroemdste inwoner van de Watergraafmeer, Pieter Nieuwland (1764-1794). Pieter Nieuwland stond bekend als wonderkind, blonk uit in de wiskunde en werd later hoogleraar, zeevaartkundige en dichter. Hij overleed op dertigjarige leeftijd, maar leeft in Amsterdam Oost voort in de herinnering via onder andere het Pieter Nieuwland College, de Pieter Nieuwlandstraat in de Dapperbuurt en café Pieter Nieuwland. Rond 1886 besluit de vereniging, die werkende leden – zij die voordragen – en kunstlievende leden – zij die toehoren – kent, te verhuizen van Diemen naar de Watergraafsmeer. De vereniging had namelijk steeds meer Watergraafsmeerse leden gekregen en het leek hen vanwege de afstand het beste naar de Watergraafsmeer te verhuizen. Bovendien bood het Oude Rechthuis een uitstekende gelegenheid tot het geven van voorstellingen. Daarnaast treedt P.M. wel op in lokaal Vliedzorg in de Linnaeusstraat, en later in café Oost-Indië aan de Middenweg.

Bloeiend bestaan
Tientallen jaren kent P.N. een bloeiend bestaan. De leden wonen niet ver van elkaar en vormen een eigen gemeenschap. Vele dichtstukken en later vooral toneelspelen worden uitgevoerd. Vaak zijn dat bekende toneelstukken ‘voor rederijkers bewerkt’. Over het algemeen betekent dat dat de vrouwenrollen er uitgeschreven zijn, want de vroege rederijkerskamer kent geen vrouwelijke werkende leden. Ook worden speciaal voor de doelgroep rederijkers nieuwe toneelstukjes geschreven door veelschrijvers. Ook hebben de Nederlandse rederijkerskamers en genootschappen voor uiterlijke welsprekendheid hun eigen tijdschriften in Nederland. Rederijkerskamer Pieter Nieuwland staat onder andere ook in het Nieuw Jaarboekje voor Rederijkers, dat in 1894 in Drieborg verschijnt. De vereniging heeft dan enige jaren geleden, in 1890 het 12,5-jarig bestaan gevierd, waarbij de voordrachten van enige kluchten en blijspelen afgesloten worden met wat bijna het handelsmerk van P.N. zal worden: een bal na.

Vereniging PN speelt een belangrijke rol in het Watergraafsmeerse verenigingsjaar
In het bekende proefschrift Welsprekende burgers van Oscar Westers, waarin de geschiedenis van de Nederlandse rederijkerskamers in de negentiende eeuw wordt beschreven, wordt beweerd dat de Watergraafsmeerse rederijkerskamer Pieter Nieuwland in 1894 opgeheven zou zijn. Dat is in het geheel niet het geval. P.N., dat inmiddels vooral een toneelvereniging geworden is met een eigen repertoire – kluchten en blijspelen – en waar vrouwen ook als werkend lid toe kunnen treden, overleeft de eeuwwisseling ruimschoots. Pieter Nieuwland speelt een belangrijke rol in het Watergraafsmeerse verenigingsjaar. De ballen die de vereniging jaarlijks organiseert in het Rechthuis zijn zeer geliefd, onder andere bij de viering van het 25-jarig bestaan in 1904. Voorzitter is dan de heer H. van Doornik. Als verdienstelijke leden worden genoemd de heer Grevengoed (oud-voorzitter), de heren Buttstedt en Muller, en werkend lid en regisseur A.K. Bos. Ook treedt P.N. op voor goede doelen. Zo wordt in 1907 een avond georganiseerd ten bate van de redders van het stoomschip “Berlin” nabij Hoek van Holland. De courant schrijft hierover.

“Pieter Nieuwland”” te Watergraafsmeer

Onze correspondent te Watergraafsmeer schrijft ons:
Zaterdag gaf de rederijkerskamer “Pieter Nieuwland” in het Rechthuis, alhier, een soireé varieé ten bate van de redders bij het schipbreuk van het stoomschip “Berlin”, aan den Hoek van Holland, welke in alle opzichten uitnemend geslaagd mag heeten. Want een meer dan gewone belangstelling, een tevreden publiek en niet alleen de kosten goedgemaakt – hetgeen veelal reeds als een aardig succes beschouwd wordt bij dergelijke gelegenheden – maar zelfs een flink sommetje over, voor het goede doel, wat kan een vereeniging van een avond als deze, meer verlangen?
Nadat de vice-voorzitter, de heer J.P. Müller, met enkele woorden het gebeurde aan den Hoek van Holland in herinnering had gebracht, werd de avond verder op aangename wijze doorgebracht. Verschillende leden van “Pieter Nieuwland” droegen muzieknummers, liederen en verzen voor, zoo o.a. een vers, getiteld “de redding”, gedicht door den voordrager zelf, en waarin de geschiedenis aan den Hoek van Holland op poëtische wijze werd weergegeven. Ook verleende hare welwillende medewerking mevr. A. Pfeiderer-Kramer, mezzo-sopraan.
Met de opvoering van een blijspel in één bedrijf, door Johan Gram: “De groote Schootmans”, werd de avond besloten. Het saldo, dat aan de redders ten goede zal komen, bedraagt voor deze avond, ongeveer f 85, terwijl het voor den Dinsdagavond ongeveer op hetzelfde bedrag wordt geraamd; in het geheel dus ongeveer f 170.

P.N. wordt steeds meer een Watergraafsmeerse gezelligheidsvereniging voor de plaatselijke elite, die volijverig al haar jubilea herdenkt met een groot plaatselijk feest. In 1909 is dat het 30-jarig bestaan, dat in de Watergraafsmeer zelf wordt gevierd met de opvoering van het blijspel De weduwe Hansen. In 1914 is café Oost-Indië aan de Middenweg de locatie waar het 35-jarig bestaan gevierd van de vereniging plaatsvindt, georganiseerd door een feestcommissie. Voorzitter is dan J.J. Latenstein van Voorst. P.N. wordt hulde gebracht door andere plaatselijke verenigingen. Ook wordt nadrukkelijk gesproken van de sympathie van de burgerij voor rederijkerkamer Pieter Nieuwland.

De laatste jaren?

In 1919 wordt uitbundig het veertigjarig bestaan gevierd in café Oost-Indië, waar in het Nieuws van den Dag van 25 februari 1919 verslag van wordt gedaan.

Pieter Nieuwland
Het was de élite van Watergraafsmeer, die Zaterdagavond de met palmen en dennegroen versierde concertzaal van “Oost-Indië” vulde, om het 40-jarig bestaan van de rederijkerskamer Pieter Nieuwland feestelijk te herdenken. En een feestavond is het geworden.
Allereerst een tableau – door mevr. Carré ineengezet – bedoeld als hulde aan den dichter Pieter Nieuwland en tevens aan de rederijkerskamer. Hierbij werd een feestlied gezongen, gecomponeerd door den heer M. Carré, op woorden van den heer J.C. Wijnand. Eereleden en leden van verdienste werden vervolgens benoemd – gehuldigd door woord en zang.
Mej. Betsy Bennink zong Morgenzang (L. Adr. V. Tetterode), Lente (C. v.d. Linden) en het Liedje van den beiaardier (Huilebroeck). De officierspet (Speenhoff) werd vlot voorgedragen, en ook ’n Hof (Top Naeff) verkreeg een dankbaar applaus. Bloemen voor de zangeres en de spelenden – een krans van fanfarecorps “Kunst na Arbeid”. Van de sociëteit Eensgezindheid waardeerende woorden.
Na de pauze: “Voor het diner”, schets van mevr. Simons-Mees, goed gespeeld en – natuurlijk! – goed ontvangen. Een druk, haast te druk bal besloot het feest.

Annexatie had invloed op de vereniging
Moeilijker krijgt de vereniging het in de jaren twintig. De annexatie door Amsterdam zou hier volgens de berichtgeving invloed op hebben gehad. De intieme Watergraafsmeerse sfeer verdwijnt uit de vereniging, die begint te krimpen. Het bestuur ziet zich genoodzaakt maatregelen te nemen en besloten wordt te breken met de lijn van het opvoeren van kluchten en blijspelen, en zich een nieuw repertoire eigen te gaan maken van voornamelijk oorspronkelijke Nederlandse toneelwerken. P.N. gaat vooral aan toneelwedstrijden en concoursen meedoen met deze stukken, en valt regelmatig in de prijzen, bijvoorbeeld met het toneelstuk De Meid van Herman Heijermans, dat twintig keer achter elkaar wordt opgevoerd op diverse locaties in den lande. Zelfs in Brussel en Antwerpen wordt opgetreden, en ook worden voorstellingen georganiseerd ten bate van allerlei liefdadige doelen, zoals het Nansen-comité. Zelfs wordt cabaret betracht.

Watergraafsmeer heeft geen schouwburg
Rederijkerskamers weten het als toneelverenigingen in de twintigste eeuw nog lang vol te houden. In het noorden des lands is zelfs vandaag de dag nog steeds het Groninger Rederijkersverbond actief. In het westen des lands sterft dit type toneelvereniging al voor de Tweede Wereldoorlog praktisch uit. Een bijzonder nadeel voor P.N. is daarbij dat de toneelverenigingen steeds meer in Schouwburgen gaan optreden, maar de Watergraafsmeer zo’n schouwburg niet heeft. Het laatste teken van leven wat wij van rederijkerskamer Pieter Nieuwland terugvonden, was een optreden in december 1930 in Koog aan de Zaan. Daarna zwijgen de digitale media in alle talen. Naar onze inschatting zal P.N. in de jaren dertig van de twintigste eeuw definitief het bijltje er bij neergegooid hebben. Zeker weten doen we dit echter niet. Wanneer iemand over aanvullende informatie beschikt, dan is die zeer welkom en zal als aanvulling op dit artikel gepubliceerd worden.

Rogier Schravendeel

Lees ook Pieter Nieuwland het wonderkind van de Watergraafsmeer
Lees ook Onthulling van monument voor Pieter Nieuwland