Weesperzijde – resultaat van een zoektocht

2019

Auteur: Jan Dijk 2019 – Geboren en getogen in de Watergraafsmeer. Woont er nu nog steeds

De Weesperzijde is een van de langste straten van Amsterdam. Zij loopt vanaf het Prof. Tulpplein naast het Amstelhotel onder de Torontobrug door helemaal door tot aan het eind van de Rozenburglaan bijna in Duivendrecht.

De doorgaande verkeersweg naar Utrecht
Vanaf de Schollenbrug over de ringvaart van de Watergraafsmeer kruist zij de Mr. Treublaan en gaat ze achter de Van der Kunbuurt langs schuin linksaf het Omvalgebied door; na de rotonde daar en het scheve spoorviaduct gaat de weg alleen voor fietsers over de ringdijk verder: dat heel mooie en lange fietspad tot het absolute einde tegenover Duivendrecht.
Dit was tot 1954 toch echt de doorgaande verkeersweg naar Utrecht. Het spoorviaduct was tot 1939 een gelijkvloerse en bewaakte spooroverweg, het was een rechte weg.

De straat blijft maar Weesperzijde heten
Weesperzijde is een enigszins logische naam zolang je langs de Amstel rijdt: de Amstel zou van oudsher een Utrechterzijde en een Weesperzijde kennen; die zijn verder nooit als straatnaam gebruikt. Maar in het Omvalgebied is geen sprake meer van water; de Weespertrekvaart is in dit gedeelte tijdens de totale omvorming in de jaren 90 helemaal gedempt, hij watert al sinds de spoordijkaanleg af ten zuiden van de Omval, op de hoek is Café De Omval, een oude naam voor een herberg daar. Daar voorbij is een hefbrug gekomen in de Spaklerweg.
Daarna fiets je via rotonde en spoorviaduct langs de Weespertrekvaart. Maar de straat zelf blijft maar Weesperzijde heten. Dat is niet logisch, het is een andere waterloop. De overkant heet Duivendrechtsekade. Beroemd om de Cinetone filmstudio’s die er heel lang aan stonden. Het had aan deze kant beter Watergraafsmeersedijk kunnen heten.

Jammer van de verdwenen kinderhoofdjes
Over de kinderhoofdjes die op deze inmiddels stille weg nog tot de jaren ‘70 gelegen hebben, kasseien waar wielrenfanaten zo van houden, reed je vroeger aan het eind rechtsaf via Duivendrechtse brug en Duivendrecht naar Utrecht. In Duivendrecht zelf heet de straatweg Rijksstraatweg, in feite de naam van het gehele traject tot Utrecht: Rijksstraatweg Amsterdam-Utrecht.
Bij het wegnemen van al die kinderhoofdjes gingen er stemmen op om deze bestrating tot eeuwig te behouden monument te verklaren. De altijd positief ingestelde Valentijn Langelaan van buurthuis de Vergulden Eenhoorn maakte zich er sterk voor. Uiteindelijk werd het tot het prachtige fietspad dat er nu ligt. Toch jammer van die mooie straatstenen. Vast hergebruikt in sierbestrating.

Een gemeentegrensoverschrijdende straatnaam
Het kan ook anders gelopen zijn met die naam Weesperzijde. De ringvaart van de Watergraafsmeer was hier bijna altijd Weespertrekvaart geweest. Daarom kreeg dit gedeelte van de ringdijk, ten dele langs de Amstel, en de zandweg mogelijk vanaf het allereerste begin, al voor de latere dijkdoorbraken in 1651 en 1672,de naam Weesperzijde. De Weespertrekvaartzijde van de Watergraafsmeer, in de 18e eeuw de parel aan de kroon van Amsterdam, maar wel bestuurlijk zelfstandig. De zandweg, eerst nog Weesper Zandpad, ging verder naar Weesp.
Toen de noordoostzijde van de Amstel, als buiten de grote nieuwe stadsomwalling gelegen zone, in de loop van de 17e eeuw tot ontwikkeling kwam met hier en daar horeca, werd toen misschien de naam Weesperzijde ook maar officieel aan het verlengde gegeven? De naam bestond daar eigenlijk al. Maar hij kwam ook binnen langs de Weespertrekvaart en ging verder voorbij waar de Weespertrekvaart, die toen nog gewoon rechtdoor liep, in de Amstel uitkwam; en voorbij de Schollenbrug, de bestuurlijke grens. Je ging richting Weesperpoort; daar moest je immers wel doorheen als je de stad in wilde. Zo bezien komt de naam in zekere zin uit de Watergraafsmeer. Een gemeentegrensoverschrijdende straatnaam.
De gemeente Watergraafsmeer zal in later eeuwen eigen huisnummers voor haar deel van de Weesperzijde gehad hebben.

Weespertrekvaart en verder
De Weespertrekvaart, eerst Weespervaart, vormt hier een deel van de ringvaart van de Watergraafsmeer en was bestemd voor de trekschuit. Hij voer tenslotte rechtsaf via Diemerbrug (nu het centrum van Diemen) langs andere waterwegen door tot Weesp. Vijf jaar na de inpoldering van de Watergraafsmeer van 1629 had de ringvaart in dit gedeelte al die naam. Hij heeft bijna twee eeuwen dienst gedaan. Kon je na dijkdoorbraken algauw met paarden over de dijk heen? Het verkeer moest doorgaan, toen ook al. De trekschuit gaf al die jaren vorm aan het allerbeste verkeerssysteem binnen Europa.
In 1821 werd de gehele Weespertrekvaart op zich weer onderdeel van de Keulse Vaart, een doorgaande vaart voor groter zeilverkeer van Amsterdam naar de Lek, aangelegd op aandringen van Koning Willem I, de kanalenkoning. Daartoe werd de vaart tweemaal zo diep en ook breder gemaakt. In het dorpscentrum van Diemen splitst zich ongeveer ter hoogte van de Ouddiemerlaan de Muidertrekvaart af van de Weespertrekvaart (later dus Keulse Vaart). De laatste passeerde verderop langs twee stromen de driesprong bij Driemond, het buitenhuis ontworpen door de beroemde architect Vingboons, waar tot 1759 de fontein met de drie stroomgoden was die later passanten langs onze Middenweg begroette voor Huize Frankendael. Bij Driemond bevond hij zich achter de achtervijver, zodat de bewoners vanaf het terras er mooi op konden uitkijken. Zie: De Fontein. (In tegenstelling tot wat daar in een noot staat, een van die twee stromen, de kleine Smal Weesp, werd pas echt gekanaliseerd bij de aanleg van de Keulse Vaart en is nu breed.)

De Keulse Vaart
De straat Keulse Vaart, die sinds een paar jaar in Diemen is parallel aan de hoofdweg voorbij het spoorviaduct, loopt dus niet langs de vroegere Keulse Vaart, voor zover een lezer dat al dacht, maar langs een klein stukje dat daar ergens nog moet zijn van de Muidertrekvaart; dichterbij Muiden ligt, verbreed ten behoeve van de kruitfabriek, de rest van die vaart.
Met de opkomst van de stoomvaart kort daarna was de Keulse Vaart aan de kleine kant. Na de opening van het Noordzeekanaal moest er een betere scheepvaartverbinding komen met het achterland. Het Merwedekanaal (met het accent op de tweede lettergreep) liep via de Lek naar de Merwede (accent op de eerste lettergreep) in Zuid-Holland. Het opende in 1896 en nam de transportfunctie op zich. Overal in het land werden bredere kanalen aangelegd.
Het werd te onzent nooit de Keulsezijde. Het is en blijft Weesperzijde, hoe onlogisch ook inmiddels.

Weesperzijde in De Wetbuurt
Om het nog verwarrender te maken, in Amsteldorp, preciezer gezegd de (De) Wetbuurt, is aan de kant van de dijk een straatje, met sinds de annexatie opvallend hoge huisnummers, dat Weesperzijde heet. Onmiskenbaar het oudste stukje daar, tegen de Weespertrekvaart aan, schrijft iemand. Inderdaad is daar een van de huizen gebouwd in de chaletstijl van rond 1900, de tijd dat men massaal met de trein naar Zwitserland ging reizen en de mooie chalets ontdekte. Eigenlijk is het een stukje ventweg van het huidige fietspad, dus van de Weesperzijde van nu. Een hele afstand lopen wanneer je bij het verkeerde huisnummer bent, bij café Hesp bijvoorbeeld aan de Amstel. En moeilijk te vinden! Er is van het fietspad gelukkig wel een doorsteek daarheen. Een bewoonster zegt mij dat het een verschrikkelijk lastig woonadres is.

Watergraafsmeer had hier de oudste rechten op de straatnaam
Konden ze geen temperatuurwetenschapper zoals Celsius meer bedenken zou je denken. Of een andere held uit de Zuid-Afrikaanse Boerenoorlogen; want dat waren de naamgevers van de straten in dat wijkje tot 1921, de annexatie door Amsterdam, net zoals in de Amsterdamse Transvaalbuurt. Zoals bijvoorbeeld Christiaan de Wet. Overigens, in die tijd was de Weesperzijde bovenop de ringdijk een doorgaande verkeersweg. En verderop stond nog wat losstaande bebouwing.
Ze hadden in Amsterdam in 1921 de Weesperzijde beter een andere naam kunnen geven. Watergraafsmeer had hier de oudste rechten op de straatnaam.
Verderop stonden in de 18e eeuw nog een paar fraaie buitenhuizen langs de ringvaart. Eynd Meer aan het eind van de Middelwegh bijvoorbeeld met zijn Chinese theetuin. Je was nu echt in het buitengebied, de Meer was een ‘Aards Paradijs’. In de trekschuit op je gemak verder.

De tekst op een straatnaambord, zoals die te lezen valt in een P.S. bij ROCKETSTRAAT EN OMGEVING, ligt wel erg ver bezijden de waarheid.

Jan Dijk

P.S. Er staat weer een verdere renovatie van het gebied Omval/Weespertrekvaart op stapel. “Alles draait maar door”, zingt Ellen ten Damme.